"...Bolesław atoli spiesznie przybył pod Kalisz, a napotkawszy tam na opór garści wiernych Zbigniewowi w kilku dniach ten gród zajął...". W taki oto sposób nadprośniański gród wkracza na karty średniowiecznych źródeł pisanych, skrzętnie cyzelowanych gęsim piórem, i w taki też sposób tajemniczy Gallus Anonimus w swej "Kronice polskiej" opisuje początek wojny jaką toczyli ze sobą (jesienią lub zimą 1106/1107 roku) synowie Władysława Hermana - Bolesław, zwany później Krzywoustym i Zbigniew. Ale przejdźmy do rzeczy, bo przecież nie o wojnę nam chodzi. Okoliczności w jakich podana została ta wiadomość oraz kilka innych, dalszych informacji, zezwoliły niektórym historykom na wysunięcie wielce prawdopodobnego przypuszczenia, że Kalisz w ramach wczesnopiastowskiego Państwa Polskiego pełnił bardzo ważną i zaszczytną funkcję. Był stolicą "SEDES REGNI POLONIAE", czyli dużej jednostki terytorialnej zwanej prowincją. Prowincja ta, określona przez nich mianem środkowopolskiej, składała się z kilku kasztelanii (okręgów grodowych), stanowiących podstawowe jednostki podziału administracyjnego ówczesnej Polski. (wprowadzonego przez Bolesława Chrobrego). Swym zasięgiem obejmowała ona ziemie: kaliską, sieradzką i łęczycką. Po wspomnianej na wstępie "braterskiej wojnie" siedzibę prowincji przeniesiono do Łęczycy i ranga Kalisza nieco spadła. Pełnił on jednak nadal funkcję stolicy kasztelanii, co potwierdza tzw. bulla gnieźnieńska wystawiona w 1136 r. przez papieża Innocentego II dla arcybiskupa gnieźnieńskiego. Zasięg terytorialny kaliskiego okręgu grodowego nie został do dnia dzisiejszego ostatecznie określony. Był on jednak znaczny i jak należy przypuszczać jego wschodnią i północną granicę wyznaczała rzeka Warta aż po ujście Prosny, na zachodzie biegła ona mniej więcej wzdłuż linii Jarocin-Zduny, a na południu stanowiła ją rzeka Barycz. Siedziba komesa prowincjonalnego, będącego jednym z najważniejszych dostojników państwa wczesnopiastowskiego, a później (po 1107 r.) kasztelana, którzy sprawowali w imieniu panującego władzę administracyjną, wojskową i sądową nad podległym im terytorium, znajdowała się z pewnością na terenie kaliskiego grodu na Zawodziu.

Dalsze interesujące nas tutaj informacje odnoszą się do okresu rozbicia dzielnicowego spowodowanego testamentem Bolesława Krzywoustego (w 1138 r.). Ziemia kaliska, czy też raczej kasztelania kaliska weszła wówczas w skład dzielnicy senioralnej (pryncypackiej), przyznanej Władysławowi II. W wyniku buntu podniesionego przeciw seniorowi przez młodszych synów Bolesława, została ona, najprawdopodobniej w 1146 r., przydzielona Mieszkowi III Staremu i od tego momentu uznawana będzie za integralną część Wielkopolski. Wydarzenia następnych lat, obfitujących w liczne i najczęściej bratobójcze wojny, spowodowały, że Kalisz często zmieniał swych właścicieli i kilkakrotnie był stolicą krótkotrwałych księstw. Istniały one w następujących latach: od około 1190 r. do 1193 r., kiedy księciem kaliskim był Mieszko Mieszkowic, w latach 1193-1194, gdy władał nim Odon, pierworodny syn Mieszka III oraz w okresie od 1207 r. do 1217 r. Ostatnie z tych księstw należało do syna Odona, Władysława Odonica i obejmowało znaczne obszary południowej Wielkopolski wraz z okolicami Rudy (Wielunia), Przemętu i Śremu. Po zajęciu części Wielkopolski, w latach 30-tych XIII wieku, przez księcia śląskiego Henryka Brodatego, utworzone zostało księstwo kalisko-rudzkie, które w latach 1238-1243 znajdowało się w rękach księżniczki raciborsko-opolskiej Wioli i jej syna Władysława. Ponownie księstwo kaliskie powołane zostało do życia po odzyskaniu przez książąt wielkopolskich utraconych ziem. Należało ono do Bolesława Pobożnego. Najpierw - w latach 1247-1249 - jako niewielkie księstwo kaliskie, a potem - w latach 1253-1257 - jako duże księstwo kalisko-gnieźnieńskie.

W XIV wieku, po częściowym zjednoczeniu przez Władysława Łokietka ziem ówczesnej Polski, nastąpiła reforma administracyjna kraju. W jej ramach dawne, najczęściej niewielkie księstwa, połączono w nowe, duże jednostki terytorialne zwane ziemiami, a począwszy od XV stulecia województwami. Na ich czele stali wojewodowie - najwyżsi urzędnicy ziemscy późnopiastowskiego i jagiellońskiego Królestwa Polskiego oraz z czasów I Rzeczypospolitej. Ponieważ Kalisz w poprzednim okresie naszych dziejów należał do ważnych ośrodków administracyjnych Polski, także i teraz wyznaczono mu zaszczytną rolę - został stolicą ziemi kalisko-gnieźnieńskiej, która od początków XV wieku - zgodnie z tym co powiedziano wyżej - nazywała się województwem kaliskim. Swoim zasięgiem obejmowało ono obszar południowej i wschodniej Wielkopolski oraz Krajnę i składało się z sześciu powiatów: kaliskiego, konińskiego, pyzdrskiego, gnieźnieńskiego, kcyńskiego i nakielskiego. W tym kształcie przetrwało do 1768 r., kiedy to w związku z utworzeniem odrębnego województwa gnieźnieńskiego, odpadły od niego trzy ostatnie z wymienionych wyżej powiatów, a przyłączono doń (kosztem województwa poznańskiego) powiat średzki. Siedziba kaliskiego wojewody i miejscowych starostów mieściła się w zamku wzniesionym przez Kazimierza Wielkiego i rozebranym ostatecznie, po licznych pożarach, na przełomie XVIII i XIX stulecia.

W 1793 roku, po zajęciu Wielkopolski przez Prusy (w wyniku II rozbioru), dawne województwo kaliskie włączone zostało do departamentu poznańskiego, wchodzącego w skład utworzonej wówczas dzielnicy "Prusy Południowe". Nieco później (w 1796 r.) władze pruskie przeprowadziły reorganizację dotychczasowego podziału terytorialnego i Kalisz został stolicą nowo utworzonego departamentu, obejmującego swym zasięgiem niektóre ziemie dawnych województw: kaliskiego, sieradzkiego i łęczyckiego oraz ziemię wieluńską i okręg częstochowski. Dokładniej rzecz ujmując w skład tego departamentu, który po wyłączeniu trzech ostatnich, niżej wymienionych, powiatów istniał także za czasów Księstwa Warszawskiego (powstałego na początku XIX wieku, w okresie wojen napoleońskich), wchodziły następujące powiaty: kaliski, koniński, sieradzki, wartski, szadkowski, piotrkowski, radomskowski, wieluński, ostrzeszowski, odolanowski, częstochowski, ostrowski, lelowski i siewierski. Od tego też czasu siedziba tych, jak i kolejnych władz, mieściła się w dawnych zabudowaniach pojezuickich, w których do dzisiaj znajduje się Urząd Wojewódzki.

W pierwszych dwudziestudwóch latach istnienia Królestwa Polskiego, powołanego do życia na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r., Kalisz pełnił funkcję miasta wojewódzkiego. Jednak w 1837 r. władze carskie, w ramach organizowania administracji według ścisłych wzorów rosyjskich, województwa przemianowały na gubernie. Gubernia kaliska zlikwidowana została w 1845 r. - połączono ją z gubernią mazowiecką, a Kalisz, jako stolica okręgu, wszedł wtedy w skład guberni warszawskiej. Gubernię kaliską, która tym razem przetrwała do wybuchu I wojny światowej, przywrócono w 1867 r. Tworzyło ją 8 powiatów: kaliski, sieradzki, łęczycki, koniński, kolski, turecki, słupecki i wieluński.

W okresie I wojny światowej Kalisz wchodził w skład jednej z dwóch utworzonych wówczas stref okupacyjnych - generał-gubernatorstwa warszawskiego, znajdującego się pod władzą niemiecką.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. miasto - zniszczone w sierpniu 1914 r. prawie w 80% - straciło swoje dotychczasowe znaczenie i pełniło tylko funkcję stolicy powiatu, wchodzącego w skład województwa łódzkiego, a od 1938 r. - poznańskiego.

We wrześniu 1939 r. Wielkopolska wraz z ziemią kaliską potraktowana została przez okupanta hitlerowskiego jako "przywrócona prawowitemu właścicielowi" i przyłączono ją bezpośrednio do Rzeszy - do tzw. "Kraju Warty" (Wartheland), podzielonego na 3 rejencje. Stolicą jednej z nich został Kalisz, ale w 1940 r. - po powiększeniu "Kraju Warty" o okręg łódzki - jej siedzibę przeniesiono do Łodzi.

Po II wojnie światowej Kalisz aż do 1975 r. był tylko - podobnie jak w okresie międzywojennym - stolicą powiatu, należącego administracyjnie do województwa poznańskiego. Dopiero w podanym wyżej roku 1975 - po reformie zwiększającej ich liczbę z 17 na 49 - podniesiono jego rangę, ustanawiając w nim siedzibę województwa i taką też funkcję pełnił Kalisz do roku 1998.

Jerzy Aleksander Splitt