Kalisz poprzez wieki
Lokacja miasta

Terminem "lokacja miasta" określone jest zreorganizowanie i wybudowanie nowego ośrodka osadniczego, który na podstawie umowy (zwanej dokumentem lub przywilejem lokacyjnym) zawartej między księciem lub możnowładcą a dawnymi i nowymi osadnikami, przybywającymi ze starych osad rzemieślniczo-handlowych, otrzymywał odmienne od dotychczasowych formy organizacyjne. Mieszkańcy miasta lokacyjnego, zwani później mieszczanami, w zamian za obowiązek płacenia czynszy od posiadanych parceli, gruntów oraz różnych ówczesnych "sklepów" (ław i jatek), zwani byli od - dotąd obowiązującego - składania danin w naturze i świadczeń osobistych. W wyniku lokacji otrzymywali oni także szereg nowych uprawnień gospodarczych, które obok dodatkowo wprowadzanych tzw. lat wolnych, polegających na zwolnieniu ich na okres kilku lat od ponoszenia wszelkich świadczeń na rzecz księcia lub możnowładcy, stanowiły trwałe podstawy rozwoju gospodarczego założonego miasta i przyczyniały się do szybkiego rozwoju w nim rzemiosła i handlu.

Bolesław Pobożny dokonuje lokacji miasta - wręczenie dokumentu lokacyjnego wójtowi kaliskiemu.

Czas przeprowadzenia lokacji Nowego miasta w Kaliszu poprzez założenie nowej jednostki osadniczej nie został dokładnie ustalony, ponieważ dokument bezpośrednio z nią związany nie zachował się. Znane jest jedynie wznowienie tego dokumentu, wystawione dla wójta kaliskiego Henryka w dniu 11 czerwca 1282 roku przez księcia wielkopolskiego, a późniejszego króla polskiego - Przemysława II. W dokumencie tym zatwierdzony został pierwotny przywilej lokacji miasta Kalisza na prawie średzkim, wydany przez Bolesława Pobożnego przypuszczalnie w roku 1257.

Prawo średzkie zastosowane przy lokacji Kalisza stanowi odmianę prawa magdeburskiego (jeden z rodzajów niemieckiego prawa miejskiego), a jego nazwa pochodzi od zasad, na podstawie których lokowana była Środa Śląska. W Wielkopolsce Kalisz był przypuszczalnie pierwszym ośrodkiem miejskim lokowanym na tym prawie. Warto tu także dodać, że lokacja Kalisza nastąpiła mniej więcej w tym samym czasie co i lokacje szeregu innych, ważnych miast ówczesnej Polski - np. Gniezno 1238 r., Wrocław 1241 r., Poznań 1253 r., Kraków 1257r.

Zgodnie z zasadami wprowadzonego prawa miejskiego na czele Kalisza i tworzącej się gminy miejskiej stanął jego zasadźca, to jest osoba czuwająca w imieniu księcia nad właściwym przebiegiem organizacji miasta i pełniąca jednocześnie - w przypadku Kalisza - funkcję wójta. Trzej pierwsi wójtowie kaliscy, znani z dokumentów, to Rytwin, Henryk i Arnold. Wójt był reprezentantem interesów księcia w mieście i najbliższej okolicy i w jego imieniu sprawował władzę administracyjną, wykonawczą i sądowniczą. W wyniku licznych przywilejów nadanych mu przez księcia, był też zwykle najbogatszym mieszkańcem Kalisza.

Do organizowania miasta lokacyjnego przystąpiono w Kaliszu w rejonie grodu założonego przez Henryka Brodatego. Miasto umieszczone zostało na piaszczystej wyspie, otoczonej ramionami rzeki Prosny. Obiegały je dwie, symetryczne do siebie, łukowate ulice zbiegające się przy przeprawach - mostach na Prośnie. Nadawały one lokacyjnemu Kaliszowi owalny kształt i wyznaczały jego obszar o powierzchni 18 hektarów. W środku miasta założono prostokątny rynek, z którego krótszych boków wyprowadzono po dwie ulice, a z dłuższych - po trzy. Wkrótce po lokacji miasto otoczone zostało obronnym wałem drewniano-ziemnym, który w późniejszych latach stopniowo zastępowano murem ceglanym.

W nowo założonym mieście podstawowym materiałem użytym do wzniesienia budynków mieszkalnych i gospodarczych było drewno. Obiektami murowanymi w Kaliszu w II połowie XIII wieku były tylko dwa kościoły ufundowane przez Bolesława Pobożnego: parafialny p.w. św. Mikołaja oraz kościół p.w. św. Stanisława, zbudowany dla franciszkanów sprowadzonych do Kalisza około roku 1257 przez Bolesława Pobożnego i jego żonę Jolantę.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.