Wiadomość o istnieniu biskupstwa kaliskiego pochodzi z połowy XII wieku i zawarta jest w dziele scholastyka bamberskiego Herborda. Nosi ono tytuł "Dialog o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego" i powstało w latach 1158-1160, w oparciu o relacje dwóch duchownych - Tymo i Zefryda - towarzyszących biskupowi Ottonowi w jego podróży misyjnej do pogańskich mieszkańców Pomorza Zachodniego. Przybył on do naszego kraju w 1124 roku dzięki staraniom Bolesława Krzywoustego i za zgodą papieża Kaliksta II oraz cesarza rzymskiego narodu niemieckiego Henryka V. Herbord opisując - na podstawie informacji uzyskanych od Zefryda - podróż biskupa Ottona na ziemie nadodrzańskie i nadbałtyckie, pisze, że po przekroczeniu granicy polsko-czeskiej jechał on "...per tres episcopatus Poloniae, Brezlavensem videlicet et Calissiensem atque Pozenanensem usque ad archiepiscopatum Gneznensem..." (przez trzy biskupstwa polskie, mianowicie wrocławskie i kaliskie oraz poznańskie, aż do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego).

Po raz pierwszy na ten enigmatyczny, ale jednocześnie i wielce interesujący zapis, szerszą uwagę zwrócono w 2. połowie XIX wieku i od tego też czasu stał się on obiektem ożywionej dyskusji naukowej. Co jakiś czas w literaturze historycznej pojawiały się różne i najczęściej kontrowersyjne koncepcje, oparte na domysłach i bardzo kruchych podstawach źródłowych. Dyskutowano nie tylko nad czasem powstania biskupstwa kaliskiego i osobą, która dokonała jego erekcji, ale także i nad tym, czy... w ogóle ono istniało. Pojawiające się w tym zakresie hipotezy były niezwykle rozbieżne, a niektóre z nich nawet wzajemnie się wykluczały. Wynika z nich, że w interesującym nas zapisie doszło do omyłki, w której rozdzielono terytorium jednego biskupstwa (z uwagi na spore znaczenie Kalisza w życiu religijnym ówczesnej Polski) na dwa: poznańskie i kaliskie. W świetle aktualnej wiedzy historycznej przyjmuje się, że diecezja poznańska po swej reorganizacji przeprowadzonej w czasach Bolesława Śmiałego (około 1075-1076 r.) obejmowała swym zasięgiem obszar rozciągający się od Poznania, poprzez Kalisz i Sieradz, aż do Czerska, a zatem Ziemia Kaliska doń należała i nie istniało odrębne biskupstwo kaliskie. W okresie od maja 1123 roku do maja następnego roku działał w Polsce legat papieski Kaliksta II, kardynał Idzi z Tusculum, którego naczelnym zadaniem było uporządkowanie ówczesnej organizacji polskiego Kościoła. W ramach tych prac - prowadzonych w ścisłym kontakcie z księciem Bolesławem Krzywoustym - powołał on do życia kilka nowych diecezji oraz dokonał związanych z tym zmian w zasięgu terytorialnym szeregu innych. Wtedy też Ziemia Kaliska wyłączona została spod jurysdykcji biskupa poznańskiego i przyłączona do archidiecezji gnieźnieńskiej, co potwierdza znana wszystkim bulla Innocentego II z 1136 roku, rozpoczynająca się od słów: "Ex commisso Nobis..." i zwana najczęściej gnieźnieńską, w której Kalisz wymieniony jest w gronie naczelnych grodów kasztelańskich ówczesnej Polski.

Stan ten przetrwał kilkaset lat, aż do schyłku 2 dekady XIX stulecia. W wyniku rozbiorów naszego kraju oraz późniejszych wydarzeń dziejowych doszło do sytuacji, w której część terytorium dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej (wraz ze stolicą metropolitalną) oraz znaczny fragment sąsiadującej z nią diecezji kujawsko-pomorskiej, znalazły się poza granicami utworzonego w 1815 roku Królestwa Polskiego. Zaistniała zatem wówczas konieczność dokonania dość istotnych korekt w zasięgu szeregu ówczesnych polskich diecezji. Problem ten podjęty został w 1818 roku przez papieża Piusa VII, który bullą "Ex imposita nobis" utworzył nową diecezję składającą się z terenów dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, które znalazły się wówczas w obrębie Królestwa Polskiego. Diecezja ta otrzymała urzędową nazwę: "vla-dislaviensis seu calissiensis" (włocławskiej czyli kaliskiej), lecz najczęściej zwano ją kujawsko-kaliską. Jej obszar rozciągał się od Włocławka na północy, aż po Częstochowę na południu.

Pierwszym biskupem kujawsko-kaliskim został Andrzej herbu Bogoria Wołłowicz (urodzony w styczniu 1750 r. na Litwie), były Wielki Referendarz Litewski, towarzysz licznych podróży króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zasłużony dyplomata i uczony. Nominację na stolec biskupi otrzymał on 11 sierpnia 1818 r., a uroczystą konsekrację przeprowadził 4 lipca 1819 roku w kościele p.w. św. Mikołaja w Kaliszu (a nie we włocławskiej katedrze), dzięki czemu - obok swej późniejszej działalności - zyskał wielkie uznanie w oczach ówczesnych mieszkańców naszego grodu. Jego konsekracji dopełnił bp podlaski Lewiński w asyście sufragana podlaskiego Ostrowskiego i opata lądzkiego Raczyńskiego, bpa tytularnego hetaloneńskiego. Bp A.Wołłowicz zmarł 9 marca 1822 r. w Kaliszu i został pochowany w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP, w krypcie podziemnej znajdującej się pod kaplicą, w której umieszczony jest cudowny obraz Św. Rodziny Kaliskiej. W 1857 roku znany i wielce zasłużony historyk kaliski Adam Chodyński był obecny przy otwarciu jego trumny i w swych notatkach przekazał nam informacje, że biskupa pochowano w pontyfikalnym stroju i fioletowych hierotekach (rękawicach), a "...na twarzy, białemi włosami okolonej [rysował się] wyraz spokoju wielkiego i powagi...". Obecnie trumna ze szczątkami bp Wołłowicza znajduje się nadal w kaliskiej bazylice, z tą tylko różnicą, że przeniesiono ją do krypty pod prezbiterium, gdzie złożone zostały także prochy abpa Stanisława Karnkowskiego, przeniesione tu z dawnego kościoła jezuickiego (obecnie Garnizonowego).

Jego następcą mianowany został ks. bp Józef Szczepan Koźmian, a ówczesne kaliskie władze kościelne podjęły wówczas starania przeniesienia z Włocławka do naszego miasta seminarium diecezjalnego, ustanowienia tu katedry oraz wybudowania rezydencji biskupiej. Po dwóch latach usilnych starań udało się jednak zrealizować tylko ostatni z powyższych zamiarów. Kaliska siedziba biskupa mieściła się w okazałej kamienicy stojącej mniej więcej po środku północno-wschodniej pierzei rynku. Bp J.S. Koźmian zmarł w Warszawie 29 stycznia 1831 r., a na jego miejsce nominację otrzymał w 1836 roku bp Walenty Maciej Bończa Tomaszewski. Po jego śmierci (styczeń 1850 r., w Łęczycy) kolejnym biskupem kujawsko-kaliskim został wyznaczony 17 lutego 1851 r. ks. Mikołaj Blocki, ale nie było mu dane objąć tegoż urzędu, bowiem zmarł on w Sejnach 11 dni później, jeszcze przed konsekracją.

Zastąpił go bp Jan Michał Marszewski, nominowany w 1856 r., który swój ingres do ówczesnej kaliskiej kolegiaty p.w. Wniebowzięcia NMP odbył 3 maja 1857 roku. Dziesięć lat później biskup ten zmarł we Włocławku (3 września 1867 r.), a na osierocony stolec biskupi powołano Wincentego Teofila Popiela (ingres do miejscowej kolegiaty miał miejsce 5 maja 1876 r.). Obok wielu swych zasług, w pamięci dawnych Kaliszan biskup ten pozostał także tym, który dokonał 11 października 1880 r. poświęcenia nowego, wielkiego dzwonu w kościele p.w. św. Mikołaja (noszącego imię takie samo jak patron tej świątyni), który zastąpił wcześniejszy dzwon "Kalikst" uszkodzony (pęknięty) 27 maja 1875 r., podczas procesji Bożego Ciała.

Kolejnym biskupem kujawsko-kaliskim mianowany został w marcu 1883 roku Aleksander Kazimierz Bereśniewicz. W czasach piastowania przez niego tego urzędu w Kaliszu w 1896 roku uroczyście obchodzono setną rocznicę udekorowania papieskimi koronami cudownego obrazu Św. Rodziny Kaliskiej.

Po jego śmierci (9 czerwca 1902 r.) ordynariuszem diecezji kujawsko-kaliskiej został ks.bp Stanisław Kazimierz Zdzitowiecki. Święcenia biskupie otrzymał on - zgodnie z nakazem carskim - w Petersburgu (23 listopada 1902 r.) z rąk arcybiskupa Roppa. Z bogatego życiorysu ostatniego już biskupa tej diecezji, warto wspomnieć, że nuncjusz apostolski w Polsce, Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI, gdy został mianowany biskupem, poprosił go na współkonsekratora oraz to, że po kradzieży koron z obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze (w 1909 r.), to właśnie on udekorował cudowny obraz naszej Polskiej Królowej, koronami przysłanymi z Rzymu przez papieża Piusa X. Trzeba tu również dodać, że na czas jego rządów przypada także największy rozkwit Seminarium Duchownego we Włocławku oraz przypomnieć, iż pod jego patronatem zaczęło ukazywać się pierwsze urzędowe czasopismo naszej dawnej diecezji - "Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej".

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku stworzyło konieczność ponownego uporządkowania granic naszych rodzimych diecezji, co stało się na mocy bulli Piusa XI "Vixdum Poloniae unitas" z 1925 roku. W wyniku podjętych w niej decyzji dawna diecezja kujawsko-kaliska została zniesiona, a w jej miejsce utworzono nową - włocławską - o innym już zasięgu terytorialnym.

Kolejne zmiany w podziale administracyjnym Kościoła polskiego nastąpiły na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku i Kalisz ponownie stał się biskupią stolicą. Diecezja Kaliska utworzona została na mocy bulli Jana Pawła II "Totus Tuus Poloniae Populus", wydanej 25 marca 1992 roku. Pod względem administracyjnym wchodzi ona - obok Archidiecezji Poznańskiej - w skład Poznańskiej Prowincji Kościelnej (Metropolii Poznańskiej), a zatem nasze miasto po przeszło ośmiu i pół wiekach, ponownie znalazło się w sferze oddziaływania "biskupstwa poznańskiego". Stolicą Diecezji wyznaczono Kalisz, funkcję katedry pełni miejscowy kościół p.w. św. Mikołaja, zaś konkatedry kościół p.w. św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim, natomiast Patronem jest św. Józef Oblubieniec Najświętszej Maryi Dziewicy, Opiekun Zbawiciela.

Pasterzem naszej Diecezji jest ks. bp Stanisław Napierała, który sakrę biskupią przyjął 5 października 1980 roku. Od 25 sierpnia tegoż roku pełnił On funkcję biskupa pomocniczego Archidiecezji Poznańskiej (ze stolicą tytularną San Leone), a od 25 marca 1992 roku mianowany został Ordynariuszem Diecezji Kaliskiej. Ingres ks. bp. S.Napierały do kaliskiej katedry odbył się 12 kwietnia 1992 roku.

Godność biskupa pomocniczego (sufragana) sprawuje ks. bp Teofil Wilski, którego konsekracja odbyła się 8 maja 1995 roku w kościele katedralnym p.w. św. Mikołaja w Kaliszu.

Jerzy Aleksander Splitt