Kalisz przedlokacyjny położony wśród licznych odnóg meandrującej Prosny, w południowej części dzisiejszego miasta - na Zawodziu, posiadał typowy dla wielu "miast" polskich układ przestrzenny. Składał się z grodu będącego siedzibą administracyjną, podgrodzia czyli osady o charakterze usługowym, osady targowej, z kościołem Najświętszej Marii Panny, znajdującej się na późniejszym tzw. Starym Mieście i położonej wzdłuż drogi biegnącej prostopadle do rzeki Prosny, dwóch dalszych osad - na Rypinku i Czaszkach oraz okolicznych wsi będących najczęściej wsiami służebnymi.

Jednak w XIII wieku Prosna przestała zapewniać bezpieczeństwo grodowi z powodu częstych zmian swego koryta. Dlatego też rozległa łacha rzeczna doliny Prosny usytuowana w kierunku północnym od dawnego grodu, zabezpieczona przekopana od strony północno-zachodniej fosa, stała się miejscem, gdzie książę Henryk Brodaty w 1233 roku przeniósł gród kaliski. Środkiem nowego terenu przeprowadzono drogę, przy której wkrótce powstała osada rzemieślniczo-targowa. Droga ta prowadziła do przeprawy przez Prosnę, na której wybudowano prawdopodobnie kilka mostów.

Tak przygotowany ośrodek wczesnomiejski około 1257 roku otrzymał przywilej lokacyjny z rąk księcia wielkopolskiego i kaliskiego Bolesława Pobożnego. Wkrótce potem wyznaczony został dokładny plan miasta wykorzystujący naturalne ukształtowanie wyspy. W centrum usytuowany został prostokątny rynek o wymiarach 115 x 90 metrów. Na rynku tym już w XIV wieku wzniesiony został murowany ratusz, a budynek sukiennic, będących w mieście ośrodkiem średniowiecznego handlu, poświadczają źródła pisane już w XIII wieku. Wybiegające z boków placu ratuszowego ulice połączone między sobą wąskimi przecznicami tworzyły charakterystyczny dla miasta średniowiecznego układ "szachownicowy".

W ciągach zabudowy dookoła rynku wzniesiono przeróżne jatki i kramy, których właściciele korzystali z licznych przywilejów nadawanych "królewskiemu miastu Kaliszowi" przez polskich władców.

Pas murów miejskich budowanych poprzez wiek XIII i XIV, a wytyczających dzielnice miasta w swej części północnej zwieńczony został okazałym zamkiem. Według najnowszych badań zamek ten wzniesiony został około 2 polowy XIV wieku i był raczej budowla o funkcjach reprezentacyjno-rezydencjonalnych a nie obronnych.

W tej samej północnej części Kalisza pobudowano po połowie XIII wieku kościół parafialny p.w. św. Mikołaja. Kościół ten w zachowanym kształcie z 1 polowy XIV wieku (z wieżą przebudowaną w XIX wieku) usytuowany jest przy ulicy Kanonickiej. Bardzo wcześnie, bo już od około 1257 roku, tuż przy murze miejskim, w południowej części miasta, rozpoczęli budować kościół i klasztor Franciszkanie sprowadzeni tu przez Bolesława Pobożnego i jego żonę Jolantę. Zachowane do dzisiaj prezbiterium zbudowane zostało w okresie sprowadzenia zakonników do Kalisza, natomiast korpus nawowy powstał w XIV wieku.

Tuż obok tego kościoła, od jego strony północno-zachodniej, pasmo płytkich, wolnych działek budowlanych zajęły sprowadzone do Kalisza w XVII wieku Franciszkanki. Po kasacie tego zakonu dokonanej przez władze pruskie w zabudowaniach tych miejsce znalazła cerkiew grecko-katolicka.

We wschodniej, czy też raczej północno-wschodniej, części miasta wzniesiony został na przełomie XIII i XIV wieku kościół Najświętszej Marii Panny przeniesiony tu ze Starego Miasta (dzisiejszego Zawodzia). Z uzyskaną w XIV wieku rangą kolegiaty stanowił on główną świątynię miejską. Od strony południowej tego kościoła w połowie XIV wieku zbudowano pałac arcybiskupów gnieźnieńskich, a nieopodal niego siedziby kanoników.

Już w okresie nowożytnym (w latach 1586-1608 z rozbudowa prowadzona przez prawie cały wiek XVII-ty) tuż obok pałacu arcybiskupiego wzniesiono z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego kompleks zabudowań jezuickich obejmujących kościół, klasztor, kolegium, drukarnie i bursy dla studentów.

Osobnym zagadnieniem jest zabudowa południowo-zachodniej części miasta. Tutaj bowiem powstała, bardzo szybko po lokacji, dzielnica żydowska, do której przenieśli się mieszkańcy dawnej osady na Czaszkach. Dzielnica ta z własną siecią wąskich ulic, oddzielnym tzw. Małym Rynkiem (później zwanym Końskim Targiem) przetrwała tylko z niewielkimi zmianami aż do czasów okupacji hitlerowskiej.

Niedaleko murów miejskich od strony północnej, na tzw. Przedmieściu Toruńskim, bardzo wcześnie, bo niedługo po lokacji miasta wzniesiono kościółek i szpital Kanoników Regularnych św. Ducha di Saxia. Szpital będący wtedy raczej przytułkiem niż instytucją znaną nam z dzisiejszych czasów znała na pewno biedota miejska, której wraz z rozwojem gospodarczym miasta przybywało.

Tuż obok, na terenach gdzie obecnie znajduje się kościół Jezuitów znalazł miejsce klasztor i kościół Bernardynów ufundowany przez arcybiskupa Jana Gruszczyńskiego w 1465 roku, najpierw drewniany, a już od początków XVII wieku murowany. Naprzeciwko tych zabudowań powstał kościół i klasztor ufundowany w 1606 roku dla Bernardynek. Po kasacie tego zgromadzenia zakonnego dokonanej przez władze rozbiorowe na teren ten wkroczyła duża fabryka włókiennicza braci Repphan.

Przedmieście Wrocławskie to południowe okolice średniowiecznego miasta. Przepływająca tedy i rozwidlająca się na dwie odnogi Prosna umożliwiła założenie tutaj młynów zbożowych napędzanych wodą. W późniejszym okresie, kiedy rozwinie się w Kaliszu przemysł włókienniczy, będzie działał tu folusz wodny należący do fabryki Repphana. Nieco dalej na tym samym przedmieściu, przy dzisiejszej ulicy Śródmiejskiej, ufundowano w XV wieku szpital i kościół św. Trójcy, zastąpiony w 1842 roku dużym jak na ówczesne możliwości szpitalem zaprojektowanym przez Henryka Marconiego. Aktualnie mieści się tam lekarska Przychodnia Specjalistyczna.

Drugim założeniem sakralnym ufundowanym w 1631 roku stał się klasztor i kościół Reformatów. Zabudowania wznoszone od 1665 roku do 1676 roku obecnie mieszczą parafię św. Rodziny i klasztor SS Nazaretanek wraz ze szkołą średnią przez nie prowadzoną. Na skarpie górnej tarasy rzecznej tuż za zabudowaniami kościoła Reformatów założono cmentarze - ewangelicki powstał w 2 połowie XVII wieku, katolicki utworzono w 1807 roku, a grecko-prawosławny w 1787 roku.

W wyniku rozbiorów Polski, w 1793 roku, Kalisz dostał się pod władze Prus. Miasto w tym czasie bardzo potrzebowało uporządkowania, gdyż pożar z 1792 roku bardzo je zniszczył. Projektowany przez Prusaków plan odbudowy nie powiódł się, dokonano jedynie drobnych korekt w sieci ulic.

W ramach tych prac zrealizowano m.in. pomysł poprowadzenia szerokiej alei spacerowej (Aleja Wilhelminy, później Józefiny, jeszcze później Aleksandry a obecnie Aleja Wolności) przylegającej od południa do Prosny. Ulice ta początek swój brała przy drodze do Rypinka a kończyła się przy klasycystycznym moście kamiennym łączącym miasto z Przedmieściem Wrocławskim.

Prawdziwe porządkowanie Kalisza nastąpiło jednak dopiero w okresie Królestwa Polskiego, szczególnie w latach 1815-1830. Organizatorem przebudowy dokonywanej przez władze Królestwa był J.Radoszewski wspomagany przez architektów: S.Szpilowskiego i F.Reinsteina. Na skrajach miasta pobudowano cztery rogatki. Jedna z nich - rogatka wrocławska wzniesiona w 1822 roku według projektu S.Szpilowskiego zachowała się do dnia dzisiejszego.

Architekci w pierwszej kolejności zajęli się przede wszystkim północną częścią miasta. Podyktowane to było koniecznością uporządkowania terenu po wcześniejszej rozbiórce - przez Prusaków - zamku, bramy toruńskiej i muru miejskiego. Na uzyskanym, uporządkowanym już terenie wzniesiono gmach Szkoły Wojewódzkiej zajmowanej obecnie przez Liceum imienia Adama Asnyka. Tutaj też utworzono duży plac zwany Placem Zamkowym. Na skraju tego placu wzniesiono w 2 połowie XIX wieku cerkiew p.w. św. Piotra i Pawła.

Po wyburzeniu dworków prałatów i mansjonarzy znajdujących się obok kolegiaty Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny utworzony został drugi reprezentacyjny plac - Plac Świętego Józefa.

W latach 1824-1825 S.Szpilowski wraz z budowniczym F.Reinsteinem przeprojektował i przebudował północną część zabudowań pojezuickich będących wówczas siedzibą władz województwa kaliskiego.

W ramach dalszych prac "porządkujących" miasto, ulicę Sukienniczą, poprzez ogrody franciszkańskie, doprowadzono aż do Prosny (odcinek między dzisiejszą ulicą Rzeźniczą a ulicą Kazimierzowską) i połączono ją z Aleją Józefiny mostem zwanym Trybunalskim. Nazwa ta pochodzi od usytuowanego naprzeciw mostu budynku Trybunału wzniesionego w latach 1820-1821.

W południowo-wschodniej części alei, tuż przy parku w 1829 roku pobudowany został teatr, dwukrotnie - w latach późniejszych - niszczony i odbudowywany.

Opierając się na przepisach porządkowo-budowlanych wydanych przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych w 1820 roku mieszkańcy Kalisza rozpoczęli budować domy mieszkalne "... tylko wzdłuż ulicy i wedle zatwierdzonego planu ogólnej regulacji miasta ...". Wtedy też na gruntach dawnego kościoła i klasztoru p.w. św. Ducha powstała kamienica Przechadzkiego, a tuż obok niej budynek zwany powszechnie Pałacem Puchalskiego.

Po stłumieniu powstania listopadowego przez władze rosyjskie rozpoczyna się ponowny kryzys gospodarczy miasta i związany z nim zastój w działalności budowlanej. Jedynie na zjazd monarchów (cara Rosji Mikołaja I i króla Prus Wilhelma III), który odbył się w sierpniu 1835 roku pobudowano na placu ratuszowym, zaprojektowany przez F.Reinsteina, nieistniejący już gmach odwachu.

Po zastoju budowlanym trwającym ponad 20 lat w okresie 1888-1903 oprócz kilkunastu domów mieszkalnych wzniesionych zostało także kilka gmachów użyteczności publicznej.

W 1888 roku według planów budowniczego gubernialnego Józefa Chrzanowskiego rozpoczęta została budowa - na rynku - ratusza, spalonego podczas wielkiego pożaru miasta w 1792 roku i nie odbudowanego do tej pory. Na tyłach kolegiaty Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wzniesiono budynek Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego oddany do użytku w 1902 roku. Przy alei Józefiny, obok Trybunału, na początku XX wieku postawiono - wg projektu Rogera Sławskiego - gmach Banku Ziemi Kaliskiej, a nie daleko mostu kamiennego usytuowano Bank Kredytowy zaprojektowany przez Hugo Kudera.

Sposób zabudowy Przedmieścia Wrocławskiego z gmachem koszar wojskowych wzniesionych jeszcze w 1 połowie XIX wieku przy ulicy Nowy Świat i z domem starców z polowy XIX wieku wyraźnie wskazywał na rozszerzanie się granic miasta w kierunku przyszłej dzielnicy Czaszki, usytuowanej na lewobrzeżnej, południowo-wschodniej części wysoczyzny Prosny. Na Czaszkach znajdował się również cmentarz - sięgający swym powstaniem średniowiecza - dla zmarłych wyznania mojżeszowego.

Przedmieście Wrocławskie objęło także swym zasięgiem okolice wsi podkaliskich - Dobrzec Mały i Ogrody, gdzie na gruntach poreformackich, przy dzisiejszej ulicy T.Kościuszki, powstał gmach Towarzystwa Pożyczkowo-Ubezpieczeniowego i filii Banku Przemysłowego w Poznaniu. W 1903 roku tuż obok tego gmachu wzniesiono budynek Szkoły Realnej (dzisiejsze Liceum imienia M.Kopernika).

Opracowany przez Ottomara Wollego plan miasta z 1878 roku ukazuje także postępujące zagospodarowanie zarzecznej dzielnicy miasta - wsi Majków. Pomiędzy tą wsią a Chmielnikiem w 1883 roku założony został cmentarz wojskowy dla zmarłych wyznania prawosławnego. Na Chmielniku - u rozwidlenia dróg prowadzących do Warszawy i Łodzi - wzniesiono także, w 1844 roku (według projektu H.Marconiego i F.Tournella), okazały gmach więzienia nawiązujący swą formą architektoniczną do romańskich budowli obronnych.

Trzecie przedmieście kaliskie - Piskorzewie, usytuowane po stronie północno-zachodniej miasta powstało na miejscu dawnych ogrodów mieszczańskich. Drogi istniejące pomiędzy pasmami ogrodów, założonych wzdłuż Prosny, zapoczątkowały siatkę ulic tego przedmieścia.

Zatwierdzony w XIX wieku plan regulacyjny Piskorzewia miał na celu rozluźnienie nadmiernie już wtedy skupionej zabudowy miejskiej. W 1871 roku został zabrukowany nowo utworzony tutaj plac targowy. Na placu tym, zwanym Placem świętego Mikołaja, w 1886 roku wzniesiono według projektu J.Chrzanowskiego budynki, niestety nie istniejące już dzisiaj, straży pożarnej i aresztu śledczego. Przedmieście to w XIX wieku i w początkach XX wieku stało się główną dzielnicą przemysłową Kalisza.

W 1906 roku w wyniku przyłączenia do Kalisza okolicznych wsi - zwłaszcza terenów południowo-zachodnich (Dobrzec Mały, Czaszki, Rypinek oraz część gruntów wsi Tyniec, Chmielnik, Wydory i Ogrody) - obszar miasta wzrósł z 280 do 605 hektarów.

Dzięki tym zmianom obszar leżący między rogatką wrocławską a budynkiem dworca kolei żelaznej (uruchomionej w 1902 roku) wybudowanym w 1905 roku według projektu Czesława Domaniewskiego awansował do roli ważnego elementu przestrzennego łączącego centrum miasta z powstającym węzłem komunikacyjnym.

Pierwsze dni wojny światowej okazały się tragiczne dla miasta i jego mieszkańców. Kalisz najpierw ostrzeliwany, potem podpalony przez wojska pruskie praktycznie wydawało się, że przestał istnieć - przynajmniej jego część obejmująca obszar średniowiecznego centrum z ratuszem odbudowanym pod koniec XIX wieku oraz część Przedmieścia Wrocławskiego.

Stan zniszczenia miasta zarejestrowały liczne fotografie a także pierwsze powojenne plany pomiarowe. Stopień zniszczenia budynków oszacowany na 95% wskazywał, że zburzone śródmieście praktycznie nie nadawało się do odbudowy. Ludność miasta i architekci całego kraju potraktowali jednak sprawę odbudowy Kalisza, uchodzącego za najstarsze miasto Polski, jako sprawę pierwszorzędną dla polskiej historii i tradycji.

Już w listopadzie 1914 roku powstał w mieście Komitet Odbudowy Kalisza skupiający w swych szeregach znanych i powszechnie szanowanych Kaliszan, którzy zwrócili się o pomoc przy planowaniu odbudowy do Kola Architektów w Warszawie. Rozpisany konkurs na zagospodarowanie przestrzenne Kalisza oraz wykonanie projektów starego rynku i ratusza skupił wokół siebie czołowych polskich architektów. Ich prace uwzględniały konieczność zachowania i częściowego zrekonstruowania przestrzeni staromiejskiej oraz potrzebę poczynienia w niej najniezbędniejszych korekt modernizacyjnych.

Najważniejszym zagadnieniem oprócz odbudowy rynku było - zdaniem architektów - uregulowanie przestrzeni przy północnym wjeździe do starego miasta po wyburzeniu stojącego tam budynku cerkwi. Zespół placów powstałych na skutek tych działań nie doczekał się jednak ostatecznego rozwiązania przez cały okres międzywojenny.

Zarówno pierwszy plan zagospodarowania przestrzennego miasta, opracowany przez architekta miejskiego Sylwestra Pajzderskiego, oparty na koncepcji pracy konkursowej wyróżnionej pierwszą nagrodą jak i drugi plan powstały w warszawskiej pracowni W.Michalskiego nie zostały zatwierdzone przez władze regionalne. W związku z tym tereny rozwijającego się miasta oraz obszary peryferyjne rozwijały się raczej w sposób chaotyczny.

Przy wszystkich tych trudnościach okres międzywojenny był czasem odbudowy ratusza miejskiego i budowy nowoczesnej szkoły (według projektu S.Pajzderskiego) przy ulicy 3-go Maja pełniącej swa funkcje do dnia dzisiejszego.

Bardzo istotną dla Kaliszan sprawą była także odbudowa teatru. Gmach ten zaprojektowany w pracowni Czesława Przybylskiego, twórcy Teatru Polskiego w Warszawie, stanął w stanie surowym już w 1925 roku. Wykończono go jednak dopiero w 1936 roku.

Nieopodal teatru, w latach 1923-1926, wzniesiona została bryła budynku Banku Polskiego zaprojektowana przez M.Lalewicza. Natomiast w latach 30-tych w Parku Paderewskiego na Kanale Rypinkowskim zbudowana została nowa przystań wioślarska, a naprzeciwko Starego Parku - stadion miejski. W 1930 roku przystąpiono też do budowy nowej elektrowni w Piwonicach. Stara znajdowała się w byłym budynku folusza stojącym przy Alei Aleksandry Piłsudskiej (obecnie Aleja Wolności).

Oddany do użytku w 1932 roku budynek poczty przy obecnej ulicy Zamkowej oraz gmach szpitala imienia Przemysława II przyjmujący pacjentów od 1937 roku pełnią swoje funkcje do dnia dzisiejszego.

Starania władz miejskich o przyłączenie do Kalisza części gruntów wsi Żydów i Tyniec, trwające od zakończenia I wojny światowej, sfinalizowane zostały w 1934 roku. Tym samym obszar miasta powiększono wtedy z 605 do 2.413 hektarów.

Okupanci hitlerowscy po wkroczeniu 4 września 1939 roku do Kalisza starali się zrealizować wcześniejszy, sięgający I wojny światowej, projekt upodobnienia go do miast niemieckich. Było to tym bardziej uzasadnione, że Kalisz po zwycięstwie hitlerowskim miał stać się ważnym ośrodkiem przemysłowym III Rzeszy. W związku z tymi zamierzeniami opracowany został nawet plan wyburzenia fragmentów miasta i ich ponownej odbudowy. W ramach podjętych prac wybudowane zostało osiedle wielorodzinne na Tyńcu ze stosunkowo niskimi domami zaopatrzonymi w strome dachy oraz uregulowano Prosnę zasypując jej odnogę płynącą wzdłuż dzisiejszej ulicy Babina.

Po wojnie na zasypanym korycie rzeki założono deptak spacerowy otaczający zielonym pierścieniem część kaliskiego starego miasta.

Natomiast w celu stworzenia zaplecza gospodarczego okupanci hitlerowscy rozpoczęli rozbudowę zakładów spożywczych (dzisiejsza fabryka KZKS "Winiary") oraz zakładanie fabryki zbrojeniowej. Dla ułatwienia komunikacji projektowano także przeprowadzenie przez Kalisz linii kolejowej do Konina i Częstochowy.

W ramach dalszych prac Niemcy zlikwidowali bardzo stary, usytuowany w dzielnicy Czaszki, cmentarz żydowski. Stare, zabytkowe płyty nagrobne zużytkowali oni przy porządkowaniu brzegów Prosny wykładając nimi skarpy rzeki. Dopiero w 1989 roku dzięki fundacji rodziny Nissenbaumów płyty te zostały wydobyte i złożone na cmentarzu żydowskim przy ulicy Podmiejskiej, którego początki sięgają pierwszych lat XX-go wieku.

Pierwsze plany zagospodarowania przestrzennego Kalisza powstałe po 1945 roku, w związku z projektowanym połączeniem miasta z Koninem, zakładały wybudowanie w północnej części miasta nowego dworca kolejowego. Oba dworce kaliskie - stary i nowy, spajać miała sieć handlowo-usługowa i mieszkaniowa biegnąca ulicą Górnośląską, dalej poprzez obszar dawnego miasta lokacyjnego i ulicę Warszawską aż do ulicy 23 stycznia. Pomimo zaniechania zamiaru budowy nowego dworca kolejowego w 1960 roku główną oś komunikacyjną miasta pozostawiono jednak bez zmiany.

Pierwszym osiedlem mieszkaniowym zrealizowanym po wojnie, w 1955 roku, jest osiedle J.Marchlewskiego powstałe nad Kanałem Rypinkowskim.

W tym też czasie, wykorzystując wolne miejsce po wyburzonej w okresie międzywojennym cerkwi, wzniesiono budynek domu towarowego (PDT "Centrum") rozdzielający dwa istniejące tam place - Plac św. Józefa i Plac J.Kilińskiego.

Na okres ten przypada również budowa kompleksu sportowego przy ulicy Łódzkiej (stadion o pojemności 5.000 widzów, hala widowiskowo-sportowa i basen pływacki) oraz zespołu budynków Studium Nauczycielskiego usytuowanego w dzielnicy Czaszki. Obecnie mieści się tutaj Wojewódzki Ośrodek Metodyczny.

Do początków lat 60-tych ogólny obszar miasta pozostał nie zmieniony. Dopiero w 1963 roku w granice miejskie włączono część Dobrca Wielkiego, Kościelnej Wsi i Warszówki oraz Winiary, Majków i Piwonice. Tym samym powierzchnia Kalisza wzrosła z 24,1 km kwadratowego do 30,1 km kwadratowego. Dalsze powiększenie areału miejskiego - do 53 km kwadratowych - miało miejsce w 1976 roku. Do miasta przyłączono wtedy Kolonie Majków, Nosków, dalszą część Piwonic, Szczypiorno i Rajsków.

Dzięki powiększeniu się obszaru miejskiego Kalisz zyskał tereny, gdzie zaczęły powstawać nowe dzielnice mieszkaniowe. Leżą one na stokach wysoczyzny i tarasach rzecznych. Prawobrzeżna część wysoczyzny, opadająca stosunkowo stromą krawędzią w kierunku doliny Prosny, zajmują dzielnice budownictwa jednorodzinnego z Majkowem i Tyńcem. Tutaj właśnie znajdują się bardzo piękne punkty widokowe na dolinę Prosny i leżące w niej kaliskie śródmieście. Lewobrzeżna część wysoczyzny, niższa i schodząca łagodnie w kierunku rzeki, będąca jednocześnie terenem łączącym historyczne śródmieście z dworcem kolejowym jest obszarem zajętym przede wszystkim przez budownictwo wielorodzinne.

Zgodnie z planem zagospodarowania miasta w kierunku dworca kolejowego w 1957 roku rozpoczęto budowę Osiedla "Kaliniec" - w rejonie ulic: Górnośląskiej i Serbinowskiej. Później powstały dalsze osiedla - Widok, 25-lecia PRL, Dobrzec, J. Korczaka oraz noszące imiona wybitnych Kaliszan: A.Asnyka, M.Dąbrowskiej, M.Konopnickiej i S.Szolc-Rogozińskiego.

Dość jednostajną czasami architekturę wymienionych wyżej osiedli wzbogacają widokowo nowoczesne kościoły - na Kalińcu i na Osiedlu A.Asnyka oraz pojedyncze budynki "plombowe" stawiane miedzy starą zabudową pochodzącą z okresu międzywojennego. Interesującą formę architektoniczną posiada także Szpital Wojewódzki przy ulicy Poznańskiej.

Dzielnice przemysłowe współczesnego Kalisza skupiają się przede wszystkim na od dawna zagospodarowanym Piskorzewiu oraz po przeciwnej stronie miasta - na Zagorzynku i na Rypinku. Usytuowanie zakładów przemysłowych na stokach i wysoczyźnie ma na celu ochronę historycznie ukształtowanego centrum Kalisza, leżącego w strefie doliny Prosny, przed koncentracja zanieczyszczeń atmosfery.

Niezaprzeczalnym walorem okolic Kalisza jest znaczne, jak na warunki nizinne, zróżnicowanie środowiska przyrodniczego - jego morfologii i krajobrazu. Na przykład przy południowej granicy miasta znajduje się rezerwat przyrody - torfowisko "Lis" -. któremu towarzyszą wzniesienia okolic Chełmc, kompleks leśny porastający obszar wydmowy oraz zbiornik retencyjno-rekreacyjny na rzece Pokrzywnicy.

Walory przyrodnicze w różnym stopniu wykorzystywane lub degradowane w procesie kształtowania miasta są niezbędne dla dalszego prawidłowego funkcjonowania całego współczesnego organizmu miejskiego.

Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt