W pierwszej połowie XIX w. wynaleziono nowy środek przewozu - kolej żelazną (1825 - George Stephenson uruchomił pierwsze na świecie połączenie kolejowe między Stockington i Darlington). Nowe formy transportu osobowo-towarowego niejako przełamywały izolację społeczeństw, dawały możliwości poruszania się po kraju. Wzrastał też przewóz towarów i płodów rolnych, w szybkim tempie urbanizowały się miasta.

W zaborze pruskim pierwsze koleje żelazne powstały na Śląsku w latach 1843-1846 i od 1872r. objęły one także znaczną część dzisiejszego woj. kaliskiego. Również w Królestwie Polskim szybko dostrzeżono ogromne możliwości tkwiące w wykorzystaniu owego wynalazku. Już w 1835 r. Tomasz Łubieński wystąpił z inicjatywą połączenia drogą żelazną Warszawy, poprzez południową część kraju, z Wiedniem. Wytyczono nawet trasę (dokonał tego inż. Stanisław Wysocki), powołano w 1838 r. Towarzystwo Akcyjne Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej i rozpoczęto prace. Brak jednomyślności doprowadził jednak do rozwiązania tego Towarzystwa. Od 1842 r. całkowitą inicjatywę przejął rząd Królestwa Polskiego i już w 1845 r. oddano do użytku publicznego pierwszy odcinek na trasie Warszawa-Skierniewice, a w 1848 r. ukończono całą trakcję biegnącą przez Częstochowę do stacji Granica w zaborze austriackim. W 1859 r. połączono ją z koleją górnośląską. W krótkim czasie pociągnięto też linię do Aleksandrowa Kujawskiego, łączącą Królestwo z Prusami. Względy administracyjne, gospodarcze i strategiczne skłoniły wreszcie rząd carski do budowy drogi kolejowej, która powiązałaby Warszawę z ważniejszymi ośrodkami Imperium. W 1862 r. powstała kolej warszawsko-petersburska, a w 1866 r. warszawsko-terespolska.

Intensywny rozwój przemysłu i handlu na terenie Guberni Kaliskiej przypadł na początek XXw. i szybko też okazało się, że budowa drogi żelaznej, mającej połączyć ją z siecią dróg żelaznych Europy (zwłaszcza z Prusami i Rosją) stała się koniecznością, odwlekanie mogło zakończyć się dla Kalisza pełną, izolacją gospodarczą i kulturalną. Nowy rodzaj transportu zastąpić miał tysiące dotychczasowych wozów, poruszanych siłą zwierząt. Dodać do tego należy, że koszty tego rodzaju transportu często przewyższały wartość samego towaru, a poza tym dochodził do tego fatalny stan dróg i gościńców. Trzeba nadmienić, że sieć dróg na naszym terenie nie była zbyt rozwinięta. Nie może nas zatem dziwić fakt, że ówczesne władze, przemysłowcy, kupcy i rzemieślnicy, usilnie zabiegali o zbudowanie stałego połączenia kolejowego Kalisza z innymi rejonami Królestwa. Jego istnienie było dla nich wręcz koniecznością.

Miejscowe władze już od połowy XIX w. pertraktowały z niechętnymi władzami rosyjskimi w sprawie połączenia Kalisza z siecią kolejową funkcjonującą na obszarze Rosji i podporządkowanego jej Królestwa. Wreszcie 28 lutego 1898 r. car podpisał decyzję o budowie kolei, a 14 kwietnia 1900 r. oficjalnie zatwierdził przygotowane projekty techniczne. Zdecydowano się na połączenie miasta z Warszawą. Termin wykonania wszystkich prac ustalono wstępnie na 14 kwietnia 1903 r. Budowa kolei posuwała się jednak bardzo sprawnie i na terenie Guberni Kaliskiej trwała tylko 6 miesięcy - od maja do listopada 1902 r. W międzyczasie musiano wznieść 2 mosty (na Warcie pod Sieradzem i na Prośnie pod Kaliszem), a łącznie na całej trasie zbudowano ich aż 133. Linia kaliska przechodziła przez najbardziej uprzemysłowione miasta okręgu łódzkiego, takie jak: Łask, Pabianice, Zduńską Wolę, Sieradz i Opatówek. Następnie planowano przedłużenie jej do granicy zachodniej, w kierunku na Skalmierzyce, które dzięki temu miały stać się punktem tranzytowym między Niemcami a Rosją carską. Nastąpiło to dopiero w 1906 r., i do tego czasu do Skalmierzyc kursowały wozy konne.

I tak to w 1902 r. oddano do użytku publicznego w Kaliszu tzw. kolej warszawsko-kaliską. Łączna jej długość wynosiła około 252 km, była ona szerokotorowa (1535 mm), taka jaka obowiązywała na terenie całej Rosji, co stanowiło pewien problem techniczny przy późniejszym jej połączeniu z siecią kolei pruskiej posiadającej mniejszy rozstaw szyn. Trasa kolei podzielona była na 4 odcinki: Warszawa-Łowicz, Łowicz-Łódź, Łódź-Zduńska Wola i Zduńska Wola-Kalisz, a nad całością prac budowlanych nadzór sprawował inż. Kazin. Odcinek "kaliski" układano pod kierunkiem inż. Bobińskiego. Kolej żelazna warszawsko-kaliska, w swej części prowadzącej do Łodzi, umożliwiała korzystanie z niej ludności zamieszkującej tereny powiatów: łaskiego, sieradzkiego, tureckiego, wieluńskiego i kaliskiego, a po części także kolskiego i konińskiego. Obszar ten zamieszkany był przez około 700.000 mieszkańców.

Pierwszy pociąg w dziejach miasta odprawiono do Warszawy 15 listopada 1902 r. O godzinie 8.00, w asyście Gubernatora M.P.Daragana, władz, budowniczych trasy i licznej publiczności, przy dźwiękach marsza, rozległ się głos konduktorskiej świstawki, dającej sygnał odjazdu. Parowa lokomotywa ciągnęła cztery luksusowe, pulmanowskie wagony z przedziałami trzech klas. W pierwszą podróż wybrało się 67 pasażerów (w kl. I - 3, II -13, a III - 51). Pociąg przebył trasę ze średnią prędkością około 25 km na godzinę. Następnego dnia kaliszanie mogli obserwować wjazd pociągu z Warszawy, którym przyjechali redaktorzy i współpracownicy gazet warszawskich. Goście przy okazji zaszczycili swą obecnością teatr, w którym wystawiano "Halkę" S.Moniuszki. Po sutej wieczerzy, 17 listopada, powrócili do macierzystych redakcji i podzielili się wrażeniami z podróży ze swymi czytelnikami. Fragment jednej z tych relacji brzmiał następująco: "...Na peronie tłok taki, że trudno się przecisnąć - rzec można, że cały Kalisz wyszedł na spotkanie pierwszego pociągu. Na twarzach wszystkich maluje się uroczysty nastrój, który przypomina, że dla Kalisza dzień ten jest dniem pamiętnym jego historii..." ("Kurier Warszawski"). Od tego momentu było to regularne połączenie na tej trasie. Z czasem jednak stało się niewystarczające, zwiększono więc ilość i częstotliwość połączeń pasażerskich oraz uruchomiono połączenie typowo terenowe.

Rozwój kolejnictwa siłą rzeczy spowodował rozwój nowych gałęzi produkcji - taboru kolejowego, sprzętu mechanicznego, walcowanych wyrobów hutniczych (szyn kolejowych), a przy większych stacjach kolejowych, tzw. węzłowych, uruchomiono warsztaty naprawcze, parowozownie, magazyny.

Pomyślano również o pasażerach oczekujących na pociąg. Początkowo były to zadaszone perony, później niewielkie budynki.

W Kaliszu pierwszy budynek dworcowy wzniesiono w 1905 r. według projektu architekta Czesława Domaniewskiego. Wnętrza zaprojektował zaś jego syn - Henrich Jan Domaniewski. Dworzec ten w znacznym stopniu zniszczony został w 1914 r. przez wycofujące się wojska rosyjskie.

Obecny budynek przy ul. Dworcowej, chociaż był kilkakrotnie przebudowywany i remontowany nie jest w pełni dostosowany do potrzeb rozwijającego się miasta.

Można powiedzieć, że dla Kalisza i jego mieszkańców - po uruchomieniu połączenia kolejowego w 1902 r. - świat i stanął otworem.

Anna Roth