Pojawiający się na początku XVII wieku i stale narastający kryzys w dotychczasowym pomyślnym rozwoju Kalisza, spowodowany był niekorzystną sytuacją społeczno-gospodarczą całej ówczesnej Rzeczpospolitej. Największe jednak zniszczenia miasta sprawiły działania wojenne związane z okupacją szwedzką w okresie "potopu" oraz bitwą pod Kaliszem w 1706 r. Upadek Kalisza przyspieszyły jeszcze epidemie (np. w roku 1708 i 1712), doprowadzając do prawie całkowitego zastoju rzemiosła i handlu. Liczba ludności Kalisza spadła w sposób drastyczny i w roku 1712 wynosić miała według niektórych źródeł - tylko 78 mieszkańców.

Jednak dla przybysza patrzącego z zewnątrz, miasto w dalszym ciągu prezentowało się jeszcze dość okazale. Jego ówczesny wygląd przekazał nam reformat Bonifacy Jatkowski na obrazie wykonanym w roku 1715. Obraz ten przed stawia patrona miasta (św. Paschalisa) unoszącego się nad panoramą Kalisza, widzianą od strony zachodniej.

Na podstawie tego obrazu oraz innych źródeł wiemy, że Kalisz był miastem warownym, otoczonym ceglanym murem obronnym, którego wysokość wahała się w granicach 6-10 metrów. W chwili wykonywania przez Jatkowskiego wymienionej panoramy, mur ten był w znacznym stopniu zniszczony, a spośród 13 baszt umieszczonych na jego obwodzie - z których zachowała się do dnia dzisiejszego półokrągła baszta "Dorotka" wzniesiona ok. połowy XVI wieku - wie]e nie posiadało już dachów. Do miasta prowadziły dwie bramy główne: jedna od południa - zwana Bramą Wrocławską, druga zwana Toruńską - od północy. Bramy te przebudowane zostały w okresie 1537-1549 w trakcie reperowania mu rów miejskich. Kaliskie umocnienia obronne (bramy, większość murów i baszty - za wyjątkiem "Dorotki") rozebrane zostały ostatecznie do roku 1806.

Bonifacy Jatkowski na swoim obrazie przedstawił także 5 kościołów i klasztorów znajdujących się wówczas w obrębie murów miejskich. Pierwszym z nich był kościół p.w. św. Mikołaja i klasztor kanoników regularnych lateraneńskich remontowany po pożarze z 1537 r. oraz na początku XVII wieku (w latach 1612-1620) po pożarze z roku 1609. Następny to kościół franciszkanów p.w. św. Stanisława, gruntownie przebudowany w latach 1599-1632 przez Albina Fontanę oraz przylegający do niego klasztor tych zakonników, restaurowany w okresie od r. 1640 do r. 1680. Natomiast trzeci obiekt to kościół kolegiacki p.w. Wniebowzięcia NMP, który uległ znacznemu zniszczeniu dopiero w roku 1783 w wyniku zawalenia się jego ściany frontowej i bocznej. Zawalenie się tych ścian spowodowane było rozebraniem przylegających doń zabudowań parafialnych i pałacu arcybiskupiego. Dwa pozostałe przedstawione na panoramie kościoły to kompleks zabudowań jezuickich, wzniesiony na przełomie XVI i XVII wieku oraz kościół i klasztor franciszkanek.

W gorszym stanie niż zabudowania sakralne, znajdował się główny gmach reprezentacyjny Kalisza - ratusz miejski, który po znacznych uszkodzeniach, jakim uległ w trakcie pożaru w 1537 r., odbudowany został w zmienionym kształcie do roku 1549, a także zamek kaliski. Obiekt ten remontowany był w latach 1552 - około 1560, po pożarze z r. 1537 oraz ponownie w okresie 1726- 1730. Ostatecznemu zniszczeniu uległ on w trakcie pożaru w 1792 r., po którym - na przełomie XVIII/XIX w. - został całkowicie rozebrany.

Przedstawiając obraz osiemnastowiecznego Kalisza należy także powiedzieć kilka słów o jego przedmieściach. Powstawały one już od czasów średniowiecza, a największy ich rozwój przypadł na XVI i pierwszą połowę XVII-tego wieku.

Na przedmieściu leżącym przy drodze toruńskiej, oprócz domów mieszkalnych znajdował się wzniesiony w latach 1594-1607 - w miejscu drewnianego - murowany kościół bernardynów oraz ich klasztor, którego budowę ukończono w r. 1622. Na przedmieściu tym odbudowano także spalony w r. 1630, kościół kanoników św. Ducha de Saxia (duchaków) oraz wybudowano - w latach 1642-1677 murowany kościół i klasztor bernardynek sprowadzonych do Kalisza w roku 1606.

Natomiast na Przedmieściu Wrocławskim obok licznych budynków mieszkalnych i gospodarczych postawiono (w latach 1665-1673) murowany kościół i klasztor reformatów sprowadzonych do Kalisza przez Marcina Wierusz-Kowalskiego w roku 1631. W tym to klasztorze przebywał zakonnik Bonifacy Jatkowski - autor wspomnianej, pierwszej panoramy miasta, na której zabudowania reformatów zostały przedstawione.

W pierwszej połowie XVII-tego wieku powstał także szereg budynków na trzecim przedmieściu kaliskim - Piskorzewiu.

Istniejące w osiemnastowiecznym Kaliszu budynki mieszkalne w przeważającej mierze były drewniane. Wymagały one częstych napraw, a nawet i kapitalnych remontów. W większości budynki te były jedno- lub dwuizbowe z niewielką kuchnią i sienią umieszczoną przy wejściu.

Miastu próbującemu dźwignąć się z upadku znaczne szkody czyniły także klęski żywiołowe huragany oraz powodzie. Zniszczenia wówczas powstałe były tak wielkie, że nawet miejski ratusz przedstawiał opłakany stan. W starych księgach miejskich pod datą 1754 r. zapisany jest protest okolicznej szlachty krytykującej ówczesne władze miejskie za doprowadzenie Kalisza do ruiny. W proteście tym czytamy m.in.: „wyżsi w urzędzie panowie mieszczanie... o dobro pospolite miasta nie dbają... Ratusz bardzo pustoszeje i lubo go z wierzchu cokolwiek zaczęli reperować, tynkowaniem facyjaty trochę przebieliwszy, ale wewnątrz straszne pustki, sklepienia z wielkim niebezpieczeństwem ledwo wiszą. Sądy na tym ratuszu odprawujące się... miejsca bezpiecznego i wygodnego dla siebie nie mają. Czasami cegły spadają i ludzi ranią. Wieża ratuszowa murowana, wysoka i wspaniała, połowę spadła... i od lat więcej trzydziestu na deszczach i słotach niepokryta, coraz bardziej się psuje i rujnuje. Bramy bardzo rozpadłe, na tosze tylko wiszące, ciężkim upadkiem i nieszczęściem przejeżdżającym grożą. Baszty, jedne po części obalone, drugie niepokryte, już prawie walące się też samą ruinę okazują. Mury około miasta stojące, sztukami porozwalane, co raz dalej się psują. Kamienice w rynku spustoszałe... a panowie mieszczanie na to nie dbają... Zgoła to miasto stołeczne województwa kaliskiego do ostatecznego upadku i ruiny przychodzi...".

Dalszego dzieła zniszczenia miasta dokonały działania wojenne jakie toczyły się w czasie konfederacji barskiej w latach 1769-1770, zawiązanej przez magnatów i skierowanej przeciw próbom wprowadzenia w Polsce reform ustroju.

Od roku 1776 rozpoczęła się intensywna odbudowa miasta. Kierowała nią - w latach 1776-1788 - kaliska Komisja Dobrego Porządku, która wprawdzie złożona z osób stanu szlacheckiego, a nie mieszczańskiego, rozwinęła bardzo korzystną dla miasta działalność. Komisja ta dokonała szczegółowego opisu zabudowy Kalisza i na jej zlecenie wykonano w r. 1785 pierwszy plan miasta, którego autorem był geometra z Łęczycy - Andrzej Politalski. Dokonała ona także reformy administracji miejskiej nakazując jej wydanie szeregu przepisów policyjno-porządkowych podnoszących bezpieczeństwo i stan sanitarny miasta. Kaliska Komisja Dobrego Porządku spisała wszystkie statuty i przywileje służące miastu i działającym w nim cechom oraz popierała poprzez udzielanie różnych u19 i przywilejów - przebudowę miasta. Działania przez nią podjęte przyczyniły się również do powolnego rozwoju rzemiosła i handlu. Jednak stan ponownego, ożywionego funkcjonowania miasta nie trwał długo. Niebawem spadły na nie kolejne klęski, które gwałtownie przerwały rozpoczęte dzieło naprawy - wielki pożar z roku 1792 oraz zajęcie Kalisza przez Prusaków.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.