Kalisz poprzez wieki
Rozwój przestrzenny w czasach Królestwa Polskiego

W okresie istnienia Królestwa Polskiego Kalisz przeżywał czasy intensywnej rozbudowy, w tych też latach powstały liczne obiekty architektoniczne. Omawiając zmiany jakie zaszły wówczas w mieście należy cofnąć się nieco wstecz, do okresu rządów pruskich w Kaliszu. W okresie tym nastąpiło bowiem wyraźne ożywienie działalności budowlanej. Wiązało się to nie tylko z koniecznością odbudowy miasta po wielkim pożarze z 1792 roku ale także - i to przede wszystkim - koniecznością zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych sprowadzonych do Kalisza urzędników pruskich. Wśród najważniejszych przedsięwzięć podjętych wówczas w zakresie rozbudowy przestrzennej miasta, mienić należy prowadzenie przez działającego w Kaliszu urbanistę i architekta Dawida Gilly'ego nowoczesnego budownictwa mieszkalnego oraz systemu planowania przestrzennego opartego o wzory zachodnio-europejskie.

W tym okresie przebudowano byłe kolegium jezuickie na potrzeby korpusu kadetów, Antoni Bayer wzniósł dwupiętrowy budynek o charakterze pałacowym, w którym mieściła się loża masońska "Hesperus" (zniszczony w 1914 roku) 5 założono na terenach powiększonego ogrodu jezuickiego park miejski oraz rozebrano (około 1803 roku) stary, zniszczony zamek kaliski.

Zapoczątkowany przez Prusaków program rozwoju przestrzennego miasta rozwinął się na wielką skalę dopiero w czasach Królestwa Polskiego. Wtedy to powstał szereg nowych budynków wzniesionych w stylu klasycystycznym. Ich twórcami byli działający wówczas w mieście architekci rządowi: Sylwester Szpilowski (w latach 1817-1821) i Franciszek Reinstein (w latach 1821-1837). Według projektów pierwszego z nich wzniesiony został w roku 1819 piętrowy gmach Szkoły Wojewódzkiej, a w latach 1820- 1824 monumentalny dwupiętrowy gmach Trybunału, w 1822 r. budynek rogatki wrocławskiej a w 1825 r. wzniesiono projektowany przez niego most kamienny. Głównym jednak dziełem Szpilowskiego jest potężny gmach siedziby Komisji Wojewódzkiej (dzisiejszy Urząd Wojewódzki).

W pracach nad budynkiem Komisji Wojewódzkiej S.Szpilowskiemu pomagał drugi z wymienionych architektów - F. Reinstein. Jego dziełem było przypuszczalnie wzniesienie w roku 1821 budynku fabryki włókienniczej W. D. Przechadzkiego, przebudowanej po roku 1824 na budynek mieszkalny oraz największej kaliskiej manufaktury włókienniczej Repphana (w latach 1827-1828).

Regres gospodarczy i administracyjny jakiego zaznało miasto po upadku powstania listopadowego zahamował także na pewien czas rozwijający się ruch budowlany. Spośród powstałych wówczas nielicznych obiektów wymienić należy wzniesiony w roku 1844 budynek więzienia. Powstał on według projektu architekta warszawskiego Henryka Marconiego. Przy budowie kaliskiego więzienia z Marconim współpracował budowniczy, Kaliszanin Franciszek Tournelle. Jego dziełem była przeprowadzona w roku 1874, niezbyt udana z dzisiejszego punktu widzenia, nadbudowa i zwieńczenie wieży kościoła p.w. św. Mikołaja.

Ponowne ożywienie budowlane nastąpiło w Kaliszu w latach siedemdziesiątych, gdy miasto odzyskało utraconą pozycję miasta gubernialnego. W latach 1880- 1890 wzniesiono nowy budynek ratusza miejskiego, a w latach 1897 -1900 gmach teatru, postawiony na miejscu poprzedniego, spalonego w roku 1858. Obie te budowle - niestety nie zachowane do dnia dzisiejszego - wzniesione zostały według projektów budowniczego gubernialnego Józefa Chrzanowskiego. Poza wymienionymi powyżej gmachami reprezentacyjnymi Kalisza, w XIX wieku powstało w mieście wiele nowych murowanych budynków mieszkalnych, które prawie w całości wyparły obiekty drewniane, tak, że w roku 1912 na ogólną liczbę 1400 domów mieszkalnych tylko 100 było drewnianych.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.