W XVI wieku Kalisz i ziemia kaliska znalazły się w zasięgu wpływów nowych, niezależnych od papieża, ruchów religijnych utworzonych przez M. Lutra i J. Kalwina oraz nauk głoszonych przez sekty religijne braci polskich (arian) i braci czeskich. Innowiercy założyli na tym obszarze kilka zaborów (domów modlitwy) i szkół wyznaniowych. Mieściły się one w Gołuchowie, Pleszewie, Kamieniu, Koźminku oraz Kaliszu, gdzie funkcjonował od połowy XVI wieku zbiór braci czeskich. Z powodu głoszonych haseł reform społecznych i religijnych zjednywali oni dla rozpowszechnianej przez siebie nauki wielu gorliwych wyznawców pochodzących ze stanu szlacheckiego i mieszczańskiego.

W celu prowadzenia walki z reformacją arcybiskup gnieźnieński Stanisław Karnkowski - uwzględniając inicjatywę jaka wyszła od kaliskiej rady miejskiej i miejscowego kleru - sprowadził do Kalisza w roku 1583 zakon jezuitów, dla których zobowiązał się wystawić kościół, kolegium i inne niezbędne pomieszczenia.

P Przybyli zakonnicy zamieszkali w pałacu arcybiskupim i niezwłocznie przystąpili do jego przebudowy. Wznoszenie nowych gmachów, prowadzone na wykupionych przez arcybiskupa Karnkowskiego placach, nastąpiło nieco później i przebiegało w kilku etapach. Projektantem zabudowań był włoski architekt jezuicki Jan Maria Bernardoni pochodzący z Como, a bezpośrednio pracami budowlanymi kierował Albin Fontana. Budowniczy ten, pochodzący ze znanej rodziny architektów włoskich, przyjął obywatelstwo miejskie, osiadł w Kaliszu na stałe jako "murator et civis" (budowniczy i obywatel) i na początku XVII wieku przeprowadził remonty kaliskich kościołów - p.w. św. Mikołaja i p.w. św. Stanisława.

Gmach kolegium dla jezuitów wznoszony był w latach 1586-1591. Kościół, który otrzymał wezwanie św. Stanisława i św. Wojciecha, wybudowany został w stylu wczesnobarokowym w latach 1592-1597. Zaopatrzono go w późnorenesansowy portal, wykonany prawdopodobnie dla przygotowanego w tym miejscu mniejszego kościoła czy nawet kaplicy, z którego wykonania jednak zrezygnowano, wznosząc znacznie większy, wymieniony powyżej obiekt. Natomiast budynek szkół jezuickich powstawał w okresie między r. 1599 a r. 1608 a jego rozbudowa trwała prawie przez cały XVII wiek.

Dla uczniów szkół jezuickich arcybiskup Karnkowski ufundował także bursę (internat). Jej budynek zajmował część rynku i całą jedną stronę ulicy Piekarskiej, aż do rogu ulicy Sukienniczej. Na ścianie z głównym wejściem do tej bursy, wznoszonej w latach 1590-1600, umieszczona była kolista, kamienna płaskorzeźba przedstawiająca herb Karnkowskiego (Junosza - wyobrażenie baranka) oraz zawierająca napis "Bursa Carncoviana". Drugą bursę, zwaną bursą ubogich lub muzyków zbudowano w roku 1606. Kolejne bursy powstały znacznie później. Po roku 1640 przybyła bursa Czyżewskich, a w roku 1681 postawiono drugą bursę ubogich. Mieściła się ona obok szkoły i była drewniana. Warto także dodać, że w roku 1601 do zabudowań jezuickich doprowadzony został wodociąg zaopatrujący je w wodę oraz, że w trakcie ich wznoszenia - w celu powiększenia dziedzińca - przesunięto w r. 1598, za zgodą króla Zygmunta III, dotychczasowy mur miejski.

Założone przez jezuitów kolegium liczyło pięć klas, ale nauka w nim trwała 7 lat, bo w klasie najniższej i najwyższej uczono się przez dwa lata. Pierwszym rektorem kaliskiego kolegium został w roku 1584 Kasper Sawicki. Ilość uczniów - już w kilka miesięcy po rozpoczęciu nauki - wynosiła 200 i bardzo szybko wzrastała osiągając w roku 1586 liczbę 500 uczniów.

Poza kolegium istniały w Kaliszu dwie szkoły elementarne, powstałe z istniejących tu od średniowiecza szkół: parafialnej przy kościele p.w. św. Mikołaja i Kolonii Akademickiej przy kolegiacie p.w. Wniebowzięcia NMP. Po sprowadzeniu do Kalisza jezuitów zostały one oddane, przez arcybiskupa Karnkowskiego, pod zarząd rektora kolegium. Szkoły te przygotowywały uczniów do dalszej nauki w kolegium.

Arcybiskup Karnkowski założył także, w roku 1593, seminarium diecezjalne z trzyletnim studium filozoficznym i czteroletnimi studiami teologicznymi przygotowujące do stanu duchownego. Seminarium to w 1620 r. przeniesione zostało do Gniezna.

Przy kolegium funkcjonował teatr, który swą działalność rozpoczął w 1592 r. W roku 1595 wystawił on sztukę "Jehu". Przedstawienie to obejrzał nawet Zygmunt III Waza, który w tym czasie gościł z dworem królewskim w Kaliszu. Pierwotnie w teatrze tym grano sztuki łacińskie, a począwszy od roku 1609 także i polskie. Pierwszymi z nich były: "Dialog o dobrym życiu człowieka" oraz "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego

Od roku 1603 działała w Kaliszu drukarnia. Pierwszy druk - "Katechizm rzymski" - wydany został w niej na żądanie i koszt arcybiskupa S. Karnkowskiego. Do roku 1605 właścicielem tej drukarni był Jan Wolrab II (wydał 6 druków), który sprzedał ją Wojciechowi Gedeliuszowi. W latach 1618-1632 Gedeliusz używał tytułu drukarza arcybiskupa gnieźnieńskiego i przez cały czas posiadania drukarni odbił co najmniej 72, dobrej jakości druki. Po śmierci Gedeliusza drukarnię przejęli kaliscy jezuici, a pierwsze księgi wydane zostały przez nich w roku 1636. Drukarnia ta znajdowała się w rękach jezuitów przez 140 lat, do roku 1773.

Poziom nauczania w kaliskim kolegium był wysoki, a niektórzy spośród jego nauczycieli weszli na trwałe do historii kultury polskiej: np. Grzegorz Knapski (lingwista, autor trzytomowego słownika polsko-łacińsko-greckiego), Jan Wielewicki (historyk i tłumacz), Kasper Niesiecki (heraldyk), Stanisław Solski (autor podręczników matematyki i geometrii), Teofil Rutka (filozof), czy też Marcin Smiglewicz (pisarz).

W 1613 r. do Kalisza przybył Karol Malapert, astronom o europejskiej sławie, który z wieży dobudowanej z lewej strony prezbiterium kościoła jezuickiego dokonywał obserwacji astronomicznych. Malapert podczas prowadzonych przez siebie badań posłużył się, po raz pierwszy w Polsce, lunetą oraz specjalnym aparatem projekcyjnym służącym do oglądania i rejestrowania plam na Słońcu.

W kaliskim kolegium naukę pobierało wiele wybitnych postaci, które w późniejszym czasie zajęły poważne stanowiska w życiu kraju. Wśród nich na uwagę zasługują: Kasper Drużbicki, Samuel ze Skrzypny Twardowski - pisarze, Augustyn Kordecki - obrońca Jasnej Góry, Jan Bielski - pisarz i historyk oraz Jan Wężyk - prymas.

Intensywny rozwój kaliskiego kolegium jezuickiego przerwało rozwiązanie zakonu w 1773 roku. Niektórzy zakonnicy opuścili natychmiast Kalisz, a pracę w szkole przerwano. Kolegium wznowiło swoją działalność w roku szkolnym 1774/1775 jako Podwydziałowa Szkoła Wojewódzka, przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej, będącą pierwszą świecką władzą oświatową w Polsce.

Po założycielu i wielkim przyjacielu kaliskich jezuitów, arcybiskupie Stanisławie Karnkowskim, pozostał w Kaliszu wyraźny ślad. Po śmierci w r. 1603 został on pochowany - zgodnie ze swym życzeniem - w podziemiach kościoła jezuickiego. Po przyjęciu tego kościoła przez ewangelików w r. 1798 szczątki arcybiskupa przeniesiono do kolegiaty p.w. Wniebowzięcia NMP, gdzie znajdują się do dnia dzisiejszego. Kapituła gnieźnieńska uznając zasługi położone przez Karnkowskiego wystawiła mu - w tym kościele, po lewej stronie prezbiterium - pomnik - nagrobek wykonany z czarnego marmuru i kontrastującego z nim jasnego piaskowca.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.