Kalisz należał do największych miast Królestwa Polskiego. Jako stolica województwa pełnił nie tylko funkcje administracyjne, ale był także ważnym ośrodkiem życia gospodarczego, kulturalnego oraz jednym z centrów ożywionego ruchu politycznego.

W mieście powstało szereg legalnych - jak na przykład opozycyjne stronnictwo kaliskie reprezentowane od roku 1818 w ówczesnym sejmie zwłaszcza przez Wincentego i Bonawenturę Niemojowskich - oraz nielegalnych organizacji patriotycznych o dążeniach niepodległościowych. Organizacje te skupiały w swych szeregach przede wszystkim kaliską młodzież. Już w 1819 roku uczniowie dwóch ostatnich klas Szkoły Wojewódzkiej w Kaliszu, z inicjatywy absolwenta tej szkoły Romana Ostena, utworzyli tajną organizację pod nazwą "Związek Kawalerów Narcyza". Jej celem była działalność moralno-wychowawcza i samokształceniowa w zakresie historii, języka i literatury polskiej oraz dążenie do odzyskania niepodległości. Związek ten rozwiązany został w 1826 r. po aresztowaniu jego przywódców.

Równolegle do działalności konspiracyjnej młodzieży w Kaliszu rozwinęła się także działalność spiskowa wśród dorosłych. Funkcjonowała tu, do 1820 r., filia warszawskiego Wolnomularstwa Narodowego, założonego w 1819 r. przez Waleriana Łukasińskiego oraz opierające się o jego idee Narodowe Towarzystwo Patriotyczne, kierowane w mieście przez Mikołaja Dobrzyckiego i rozwiązane w końcu maja 1822 r. po wykryciu tej organizacji.

Powstanie listopadowe, które wybuchło w Warszawie w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku objęło także Kalisz. W dniu 3 grudnia 1830 r. przybyli do miasta ziemianie z okolic Kalisza i porozumiawszy się z wpływowymi mieszczanami wystosowali do Komisji Wojewódzkiej pismo zalecające natychmiastowe rozbrojenie kaliskiej załogi wojskowej oraz usunięcie niektórych urzędników carskich. Komendę nad wojskiem polskim znajdującym się w mieście objął podpułkownik Lanckoroński, a rozwojem ruchu powstańczego w mieście i województwie kierowała Komisja Województwa Kaliskiego oraz Rada Obywatelska Województwa Kaliskiego. Na czele Komisji Wojewódzkiej stał Stanisław Piwnicki, którego miejsce w styczniu 1831 r. zajął Bonawentura Niemojowski. Utworzono wtedy także tzw. Straż Bezpieczeństwa. Jej zadaniem było utrzymywanie ładu i porządku w szeregach powstańczych. Na początku stycznia 1831 r. składała się ona z 1312 osób uzbrojonych częściowo w broń pochodzącą ze zbrojowni kaliskiego Korpusu Kadetów.

Wielu obywateli miasta i województwa wzięło również udział, w tworzeniu ochotniczych oddziałów wojsk powstańczych - pułku jazdy kaliskiej oraz oddziału strzelców pieszych. W skład tych formacji wojskowych weszła duża liczba młodzieży szkolnej. Oddziały te w drugiej połowie stycznia 1831 r. wyruszyły do walki pod Warszawę, a ówczesny komendant Korpusu Kadetów w Kaliszu - Józef Mycielski - powołany został przez generała J. Chłopickiego na dowódcę twierdzy w Modlinie.

Mieszczanie kaliscy nie biorący bezpośredniego udziału w walkach zbrojnych także pomagali powstańcom. Działający w Kaliszu Społeczny Komitet Opiekuńczy zebrał na cele pomocy dla powstania sumę 90.000 złotych oraz dużą ilość drogocennych przedmiotów (biżuterii itp.). Patriotki kaliskie przygotowały dla powstańców dużo bielizny i środków opatrunkowych.

Na wiosnę 1831 roku pomoc Kalisza udzielana powstaniu znacznie osłabła. Związane to było z panującą wówczas w mieście epidemią cholery.

Powstanie listopadowe na terenie województwa kaliskiego upadło we wrześniu 1831 roku, a po całkowitej jego klęsce w następnym miesiącu, na uczestników powstania posypały się represje carskie.

Tekst pochodzi z książki "Kalisz poprzez wieki"
Autorzy: Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt
Wydawca: Towarzystwo Miłośników Kalisza, 1988r.